Hoe dramatiseer je iets? Hoe kijk je naar de wereld, lees je de krant en onderga je de gebeurtenissen in je eigen leven op zo’n manier dat je die tot een goed verhaal kunt verwerken? Een verhaal dat je in een toneelstuk, film, een roman of wat voor dramatische vorm dan ook kunt vertellen?
In de loop van de jaren ben ik een aantal principes gaan hanteren die op zich niet nieuw zijn, maar die voor mij werken. Die wil ik graag met collega’s en nieuwsgierigen delen. Ik zal in de loop van de tijd met nieuwe hoofdstukken komen. Deze gaat over de kern van een dramatisch werk - de scene.
Ik schrijf dit alles met grote stelligheid op. Wapen je, desgewenst, met grote korrels zout.
DE SCENE
Wat is een scene? Een grappig gesprek bij een bushalte kan het onthouden waard zijn, maar is toch niet meteen een scene. Een prachtig landschap is een mooie ‘scenery’, maar niet een scene.
Maar wat is dan wél een scene? Eerst het voor de hand liggende antwoord. Een scène speelt zich in ieder geval binnen een bepaalde ruimte en binnen een ononderbroken tijd af.
Twee minuten later? Nieuwe scene. Andere plek? Nieuwe scene. De keuze van de ruimte vertelt veel over de aard van je verhaal en de sfeer. De keuze van lange en korte scenes, de afwisseling ervan, geeft het ritme van je verhaal aan. Er zijn vele soorten scenes, waarvan ik een aantal belangrijke zal opnoemen. Maar we zijn nog niet klaar met onze definitie. Want er speelt zich ook iets af in die tijd en op die plek, anders hadden we er niet over hoeven beginnen.
DE HANDELING
Een dramatische handeling beschrijft een gebeurtenis waarin iets verandert. Er vindt een transformatie plaats. Er zijn gedeelten van films, romans en toneelstukken, waar niets verandert en waarin verandering ook niet de inzet is. Dat is dan geen scene. De beschrijving van een landschap of het karakter van een personage is in principe statisch. Er verandert niets, er wordt een stilstaande situatie beschreven als een soort foto. Een boer ploegt kalm zijn land. Daarin doet een personage wel iets, maar het is nog steeds geen dramatische handeling. (We vragen ons af: ‘en toen?’) Maar als diezelfde boer als een bezetene aan het ploegen is, want hij moet klaar zijn voor de regen komt, anders gaat hij eraan, dat is dramatisch. Een dramatische handeling gaat over transitie. Je herkent de scene door het einde ervan met het begin te vergelijken. Het begin moet een einde beloven dat op verschillende manieren kan uitpakken.Het einde is is dan altijd een beetje onvoorspelbaar. Dat prikkelt de verwachting bij het publiek. Iemand sterft. Je verwacht aan het eind Is hij aan het eind van de scene dood? Als het antwoord ja is, dan is het een scene, als hij aan het eind van de scene ineens springlevend is, is het antwoord ook ja, als hij aan het eind van de scene nog steeds sterft, heb je geen scene, want er is niets veranderd. Of is er iets anders nodig om het een scene te laten worden. Als in het begin van de scene de boer met grote haast aan het ploegen is en aan het eind weet hij net op tijd zijn gereedschappen in veiligheid te brengen voordat de eerste stortregens vallen, is het een scene. Als hij aan het eind van de scene geduldig doorploegt zoals in het begin, dan niet.
De transformatie in een scene hoeft niet groot te zijn. Iemand die een passage van een pianostuk na een aantal pogingen onder de knie krijgt, is een scene. Een scene begint met iemand die het moeilijk heeft en eindigt met een blij iemand. Verandering. Zo simpel is het.
Een dramatische scene is op z’n interessants als er een confrontatie plaatsvindt. Confrontaties brengen de grootste veranderingen teweeg. Je komt thuis en er ligt een onbekend naakt kind in je bed. De beschrijving van jezelf ervóór en erná is een scene. (Niet het naakte kind an sich!) In een verhaal is trouwens niet alles confrontatie, dat zou erg onrustig worden.
In een scene wordt iets besloten, er wordt gekozen, er vindt een confrontatie plaats, er wordt een strijd geleverd, er wordt iets vervuld of juist niet, er wordt al of niet iets volbracht, er wordt iets geleerd, allemaal kleine en grote scharnierpunten in het leven.
De scene begint vaak met iemand die een vraag stelt. Lees de toneelliteratuur er maar op na. Je krijgt pas het gevoel dat de scene begint als er een vraag is gesteld, die dan vervolgens niet wordt beantwoord.
Naast de beschrijving van de handelingen zullen er ook elementen in de scene moeten zitten die maken dat het duidelijk met het verhaal te maken heeft. Een verandering is niet in alle gevallen een afsluiting. Een goed voorbeeld daarvan is de ‘cliffhanger’, een truc om de toeschouwer geboeid te houden door de scene met een verwachting te eindigen. Als het ware met een nieuwe, prangende vraag. Een scene die alles afsluit is het einde van het verhaal.
DE CONTEXT
Nu we weten water gebeurt, gaat het erom hoehet gebeurt. Een praatje aan tafel kan altijd, maar gaat op de duur vervelen. Je hebt, behalve de ruimte en tijd, verschillende contexten die vorm aan de scene geven. Ik noem een aantal soorten scenes:
· Uitzicht: Ze hebben het over iets wat buiten het zicht van de toeschouwers is. Een raam, een menukaart, een krant.
· Voorwerp: Een betekenisvol voorwerp dat als ruilmiddel gebruikt kan worden (Quid pro quo)
· Cadeautje: (Ook een voorwerp) – Dat onthult iets. Wat zit er in? Is iemand er blij mee of niet?
· Voorbereide opkomst: Ze hebben het over iemand die we nog niet hebben gezien, en zo krijgt het personage al bij opkomst een zekere sfeer en stemming mee.
· Wachtkamer: Ze wachten op een uitslag. De emoties die ermee gepaard gaan.
· Spel: Ze doen een spelletje, flirten, dansen, spelen met woorden. Een spelscene verdiept zich als er iets van af hangt. Een spelletje schaken is niks, maar een spelletje schaken in Syrie, waar leven en dood van een geliefde van afhangt is al heel wat anders.
· Actie: Een arrestatie, een overval, een moord. Letterlijk een ruzie, een gevecht. (Altijd iets dat een afloop veronderstelt. Een winkel openen is geen actie, een overval tijdens een winkel-opening wel) Belangrijk bij films, maar ook bij toneel, al kies je dan net andere momenten.
· Smeekbede: Iemand smeekt liefde af, of een gunst.
· Toespraak: Kan deze toespraak iets veranderen?
· Een verhoor: Krijgt de commissaris de gewenste informatie los
· Professionele dialoog – het interview, de enquete, een procedure, een test.
· Stoorzender: Een belangrijk gesprek tussen twee personages (of een toespraak) wordt verstoord door een derde.
· En er zijn er vast meer.
Ik vraag me altijd af: Wat is het Derde Ding? Een wat vage term, die inhoudt dat een scene meer is dan twee pratende mensen die informatie uitwisselen. Een goede context geeft kwaliteit aan de scene en maakt het makkelijker om in een dialoog te werken met subtext. Waarover later meer.
DE BEAT
Binnen een scene, vooral als die wat langer is, zitten een aantal omslagen, die je ook als een scene kunt beschouwen, hoewel ze zich wel op dezelfde locatie, in hetzelfde decor afspelen. In die kleine eenheden zitten ook een begin, een midden en een eind. Met een eigen specifieke inhoud, die elk een klein stapje in het verhaal vertegenwoordigen. Scenes binnen scenes dus. Die stukjes scene worden, heel hip Engels, ‘beats’ genoemd. Omslagpunten.
In de filmwereld heerst de vuistregel dat een scene niet langer dan drie minuten kan duren, omdat de aandachtspanne van een toeschouwer niet meer is dan drie minuten. Daarna moet er weer iets anders gebeuren, moet er weer een nieuwe ontwikkeling zijn, anders wordt het onrustig in de zaal.
Ik denk dat in de toneeldialoog iets dergelijks geldt – Vier tot acht keer heen en weer tussen twee personages, dan heb je het wel gehad. Alle uitzonderingen moeten een goede reden hebben.
Toch kan een scene wel twintig minuten duren. Dat komt doordat binnen een scene meerdere omslagpunten zijn. Elk met een begin, midden en einde. Elk met een eigen inhoud. Het zijn eigenlijk de alinea’s in een hoofdstuk. We weten dat een beat is afgerond als er een nieuw element wordt geïntroduceerd, een nieuwe troefkaart wordt uitgespeeld, een ander personage binnenkomt, die met iets nieuws komt.
Een verhoorscene kan heel lang zijn, maar als je goed kijkt is die opgedeeld in onthullingen, emotionele omslagen, een ‘quid pro quo’, en elke beat is afgesloten met een soort eind, het al of niet beantwoorden van een vraag of een voorstel.
Een beat is ook afgerond als er meerdere personages op het toneel zijn, die een ander, eigen gesprek beginnen of voortzetten. Bijvoorbeeld een eetkamerscene met een grote familie. Ook daarin een afwisseling van verschillende gespreksonderwerpen, verhaallijntjes, verschillende thema’s, contexten, vormen. Bij de een onthulling, bij de ander een vrolijk spel, bij weer een ander een zelf-definierende bespiegeling. Het is de kunst al die stukjes tot een eenheid te smeden en de grootste climax tot het laatst te bewaren. ‘Stom het geklets! De revolutie is uitgebroken! Ze staan al voor onze deur!’
Film- en televisiedialogen hebben de neiging om, vanwege de mogelijkheid om makkelijk van locatie te kunnen wisselen, één beat per scene te hebben. Bij een toneelstuk is dat wat moeilijker, en hoewel het dankzij moderne technieken en gewenning aan wat abstractere voorstellingen van locatie zeker niet onmogelijk is, zijn we er nog steeds aan gewend dat het toneel een genre is waar meerdere beats in een scene zitten.
CLIFFHANGER
Een manier om de scene af te ronden, maar niet het verhaal! Als we een verhaallijn of personages tijdelijk moeten verlaten is het goed het publiek gretig te houden naar te weten hoe het verder gaat. Je eindigt op een emotioneel beladen moment, een moment waar alles van af lijkt te hangen en breekt dan af met iets totaal anders. Als je later verder gaat met het verhaal wel even weer dat vorige eind in herinnering roepen.
AFSLUITEND
Zo, dat was het wel zo’n beetje wat de scenes betreft. Een scene is af als je in ieder geval antwoord kunt geven op de volgende vragen:
· Wat is er aan de hand?
· Wat is de gebeurtenis
· Wat verandert er?
· Is het interessant?
· Is het spannend?
En
· Heeft het met het verhaal te maken?
